Waarom hebben mannen tepels?* Over het hoe, wat en waarom van gynaecomastie

Door Bart Coumans en Rens van Kleij

Beste NeCeDo,

Ik heb recentelijk een operatie gehad aan mijn gynaecomastie. De chirurg heeft naar eigen zeggen al het klierweefsel weggesneden. Als ik nu weer steroïden ga gebruiken die converteren, kan het dan terugkomen? Of zijn alle receptoren voor oestrogenen weg en kan er dus (behalve vetweefsel) niets meer groeien?

Bij voorbaat dank,

Beste K.,

Het gebruik van androgene anabole steroïden kan diverse bijwerkingen hebben. Een relatief onschuldige (ten aanzien van de gezondheid) maar wel uitermate vervelende bijwerking is gynaecomastie. Gynaecomastie is borstvorming bij mannen. Jouw vraag vormt voor ons aanleiding om eens uitgebreid stil te staan bij gynaecomastie. Wat is het nu precies? Hoe ontstaat het? Hoe kun je het vermijden? Wat valt er tegen te doen en - jouw vraag - kan het terugkomen nadat het chirurgisch verwijderd is? We hebben de wetenschappelijke literatuur op een rijtje gezet aangevuld met ervaringen uit de praktijk.

Mannenborsten en vrouwenborsten

Dat er verschillen bestaan tussen mannenborsten en vrouwenborsten behoeft weinig nadere toelichting. Vrouwenborsten zijn groter dan mannenborsten en bovendien is het klierweefsel bij vrouwen veel meer ontwikkeld. In z'n algemeenheid bestaan borsten voor een klein gedeelte uit klierweefsel en voor het grootste gedeelte uit onderhuids bindweefsel met vetweefsel. Op de top van de borst bevindt zich de tepel. Deze is omgeven door een gepigmenteerd tepelhof die vaak vele kleine bultjes bevat. Echter, in aanleg is de mannenborst gelijk aan de vrouwenborst. Wat betreft het type weefsel zijn er geen verschillen. Theoretisch kunnen mannen dus borsten krijgen die zelfs ook nog melk kunnen produceren. De verschillen in grootte en mate van borstklierweefsel worden veroorzaakt door hormonale invloeden. De vrouwelijke geslachtshormonen (de oestrogenen) zijn daarvoor verantwoordelijk. Oestrogenen stimuleren de groei van het borstklierweefsel. De androgenen (de mannelijke geslachtshormonen) remmen dat juist.

Wat is gynaecomastie?

Met gynaecomastie ook wel geschreven als gynecomastie of gynaecomastia wordt bedoeld: de goedaardige groei van borstklierweefsel in mannelijke borsten. Inside benamingen zijn: gyno's of bitch tits. Het kan in principe op alle leeftijden voorkomen. Het is geen zeldzaam verschijnsel bij de geboorte, in de puberteit en op latere leeftijd (boven de 60 jaar). Bij de geboorte hebben nogal wat jongetjes wat borstweefsel vanwege het hoge niveau vrouwelijk geslachtshormonen vlak voor de geboorte. Meer dan de helft van de mannelijke pubers heeft tijdelijk gynaecomastie. Deze vormen zijn onschuldig en gaan meestal vanzelf weer weg. Echter, een blijvende gynaecomastie kan een teken van ziekte zijn en moet altijd nader onderzocht worden. In het merendeel van de gevallen ontstaat de borstvergroting aan beide kanten. Men noemt dit bilateraal.

De oorzaken van gynaecomastie

In een kwart van de gevallen is niet bekend waardoor gynaecomastie optreedt. In de medische literatuur worden de volgende oorzaken genoemd: puberteit, medicijngebruik (bijvoorbeeld anabolen, pro-hormonen), levercirrose (leververschrompeling), ondervoeding, hypogonadisme (tekort aan mannelijke geslachtshormonen), tumoren van de testikels, te snel werkende schildklier en nieraandoeningen. In al deze gevallen ontstaat er een disbalans in mannelijke en vrouwelijke geslachtshormonen, waardoor er relatief meer oestrogenen in het lichaam aanwezig zijn. Deze 'overmaat' aan oestrogenen zorgt dus voor de ongewenste borstgroei. Andere effecten van een teveel aan oestrogenen zijn het meer vasthouden van vocht en meer vetopslag.

Link met anabolengebruik

Het gebruik van anabolen geeft een risico op het ontstaan van gynaecomastie. Het lichaam streeft steeds voortdurend naar de oorspronkelijke balans (wordt ook wel homeostase genoemd). Indien door anabolen de hoeveelheid androgenen (anabolen zijn ook androgenen) toeneemt slaat de balans door naar teveel androgenen. Het lichaam zal het relatieve tekort aan oestrogenen willen compenseren. De androgenen worden middels het enzym aromatase omgezet in oestrogenen. Dit proces heet daarom ook aromatisering. Het wordt aangenomen dat sommige androgene anabolen steroïden sneller omgezet (gearomatiseerd) worden in oestrogenen dan anderen. Dit is nooit wetenschappelijk aangetoond. Bovendien spreken de verhalen die hierover in de rondte gaan elkaar deels tegen.

Pro-hormonen

Ook pro-hormonen, zoals DHEA en androsteendion en allerlei varianten daarvan kunnen tot gynaecomastie leiden. Het nuttige effect van pro-hormonen - die overigens in Europa als geneesmiddelen beschouwd worden en ook op de IOC-dopinglijst staan - is overigens nooit aangetoond. Mogelijk dat het alleen werkt bij mensen met een tekort, bijv. bij mannen op latere leeftijd. "Baat het niet dan schaadt het niet" geldt absoluut niet voor pro-hormonen. De gynaecomastie krijg je er gratis bij en kan bij sommigen wellicht de indruk wekken dat ze daardoor wél werken. Laat jezelf niet voor de gek houden.

Komt gynaecomastie veel voor?

Er bestaat geen goed cijfermateriaal over hoe vaak gynaecomastie voorkomt onder gebruikers van anabolen. In één van de weinig wetenschappelijke onderzoeken gedaan onder een groep Nederlandse wedstrijdbodybuilders (totaal 116 man) bleek dat ruim 20% er last van had. Van die groep was niet bekend bij hoeveel de gynaecomastie chirurgisch weggehaald was. Het lijkt er wel op dat mannen die tijdens de puberteit ook al last hadden van gevoelige en harde tepels en/of borstvorming meer risico lopen op gynaecomastie. Zij zijn er waarschijnlijk gevoeliger voor.

Verschillende stadia

Meestal begint de borstvorming met opgezette tepels die bovendien nogal pijnlijk zijn. Vervolgens ontwikkelt zich onder de tepel een driehoekige verharding. Naarmate er meer en vaker wordt gebruikt kan het in sterkere mate voorkomen. Door chirurgen wordt soms een indeling gemaakt in verschillende stadia afhankelijk van de grootte van de verharding onder of rondom de tepel. In fase 1 is de verharding minder dan 1 cm. Fase 2 gaat van 1-6 cm en voor fase 3 moet de verharding meer dan 6 cm zijn.

Behandelmogelijkheden

De soort behandeling hangt mede af van het stadium waarin de gynaecomastie zich bevindt. Wanneer je er net last van begint te krijgen en je stopt meteen je kuur dan kan het vanzelf ophouden. Gebruik je al lang en zijn er al flinke schijven ontstaan, dan zit er niks anders op dan een afspraak te maken met de chirurg. In het algemeen herstelt de gynaecomastie niet spontaan en dient het overtollige borstweefsel middels een operatie weggesneden te worden.

Stoppen met gebruik

Het meest simpele is bij beginnende klachten meteen te stoppen met het gebruik van anabolen. Wellicht ben je er gevoelig voor.

Anti-oestrogenen gebruiken

Tegen gynaecomastie worden in de praktijk soms anti-oestrogenen gebruikt, zoals Nolvadex® of het recentere Arimidex®. Een veel gebruikt middel is Nolvadex® met als werkzame stof tamoxifen. Nolvadex® is een regulier geneesmiddel dat normaal gesproken preventief wordt gebruikt door vrouwen met een verhoogd risico op borstkanker. De werkzame stof tamoxifen heeft een anti-oestrogene werking doordat het de receptoren voor oestrogenen kan blokkeren. Doordat de gewone oestrogenen zich beter en sneller hechten dan tamoxifen kan het gynaecomastie niet volledig voorkomen, maar in beperkte mate tegengaan. In de praktijk lijkt het middel soms te werken bij een recente en pijnlijke gynaecomastie.
Andere - vaak als natuurlijke aangeduide - middelen tegen aromatisering die genoemd worden zijn o.a. Saw Palmetto en Chrysine. Soms zijn deze middelen toegevoegd aan voedingssupplementen waar pro-hormonen in zitten. Over de effectiviteit van de middelen is in de wetenschappelijke literatuur weinig bekend. Als het al is onderzocht dan blijkt het meestal niet te werken. Saw Palmetto wordt zelfs eenmaal in verband gebracht met een ernstige bijwerking, namelijk het optreden van een forse bloeding tijdens een operatie.

Chirurgische verwijdering

Wanneer alle voorgaande methoden niet helpen en je wilt toch af van de borstvorming dan is chirurgische verwijdering noodzakelijk. Omdat soms ook ander ziektebeelden van invloed of mogelijk de oorzaak kunnen zijn van deze onnatuurlijke borstvergroting wordt altijd het weggehaalde weefsel onderzocht op mogelijk kwaadaardig weefsel. Bij bodybuilders bestaan er trouwens meer risico op complicaties. Door de uiterst geringe vetmassa op de borstspier en de sterk vergrote doorbloeding vanwege het vele trainen is er een veel groter risico op bloedingen tijdens en na de operatie. Direct na de operatie krijgt men een drukverband op de tepels en om te zorgen dat er zich geen bloedingen voordoen en het wondvocht naar buiten gedrukt wordt. Een paar weken mogen de borstspieren geheel niet belast worden. In een medisch tijdschrift werd eens verslag gedaan van een bodybuilder die dit advies in de wind sloeg en de trainingsdraad weer snel oppikte. Bij de neck press ging het helemaal fout. Dat moest hij met een forse bloeding bekopen waarbij zelfs een bloedtransfusie aan te pas moet komen. Tegenwoordig zijn de chirurgische technieken dusdanig dat de littekens nauwelijks meer te zien zijn.

Kan gynaecomastie na verwijdering terugkomen?

Er is zeer weinig wetenschappelijke literatuur bekend omtrent het opnieuw optreden van gynaecomastie na een operatie. Je zou verwachten dat wanneer het borstklierweefsel is weggehaald de gyno niet meer terug kan komen. In het enige wetenschappelijke onderzoek dat we konden vinden hierover bleek, dat van de 20 operaties - waarbij het klierweefsel werd weggehaald en bovendien liposuctie werd toegepast - er bij 3 de gynaecomastie weer terugkwam. Kortom, het is het dus feitelijk mogelijk dat het terug kan komen.

Maak je borst maar nat!

Hoewel gynaecomastie gezien wordt als een onschuldige bijwerking kan het toch een pijnlijke ervaring worden. Als je aan je lijf wilt bouwen dan zit je op zoiets natuurlijk niet te wachten. Bedenk wel dat als je veel, vaak en langdurig anabolen gebruikt de kans aanzienlijk is dat je gyno's 'tegen het lijf' loopt. Beter is je puur te richten op de reden waarom dumbbels, barbells en krachttoestellen geschapen zijn, namelijk……stinkend hard trainen om daarna trots te zijn op het zelf bereikte resultaat. Puur op eigen kracht.

* De titel van het artikel is ontleend aan het boek van Dr. Stephen Juan. Waarom hebben mannen tepels? & andere mysteries van het menselijk lichaam. Het Spectrum. 2001.